Xương cụt, tuy là một cấu trúc nhỏ nằm ở cuối cột sống, lại đóng vai trò quan trọng đối với khả năng vận động, thăng bằng cũng như nhiều hoạt động sinh hoạt hàng ngày. Nhiều người vẫn thường nhầm lẫn vị trí của xương cụt với các vùng lân cận hoặc chỉ quan tâm đến khi xuất hiện triệu chứng đau nhức.
Thực tế, đau xương cụt là tình trạng không hiếm gặp, có thể ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống, nhất là ở những người thường xuyên phải ngồi lâu, phụ nữ sau sinh hoặc người từng chấn thương vùng chậu. Việc hiểu rõ vị trí, chức năng và nguyên nhân gây đau xương cụt sẽ giúp nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường, chủ động trong phòng ngừa và điều trị hiệu quả.
Xương cụt ở đâu? Vị trí và cấu tạo
Xương cụt nằm ở đâu trên cơ thể?
Xương cụt, trong y học gọi là coccyx, chính là đoạn cuối cùng của cột sống người. Về mặt giải phẫu, xương cụt nằm ngay dưới xương cùng (sacrum) và phía trên khe mông. Khi dùng tay sờ dọc theo cột sống từ trên xuống, bạn sẽ cảm nhận được một điểm xương nhỏ, cứng ở phần cuối – đó chính là xương cụt. Cấu trúc này nằm sát với các cơ sàn chậu, dây chằng, gân cơ và mạng lưới thần kinh vùng chậu – mông.
Cấu tạo của xương cụt
Xương cụt hình thành từ 3–5 đốt xương nhỏ (gọi là đốt sống cụt – coccygeal vertebrae) hợp nhất lại với nhau thành một khối. Khác với các đốt sống ở phía trên, các đốt xương cụt không còn chức năng vận động mà trở thành một cấu trúc “cố định” ở cuối cột sống, đảm nhận vai trò nâng đỡ và làm điểm tựa cho các cơ, dây chằng quan trọng ở vùng chậu và mông.
Chức năng của xương cụt
Mặc dù xương cụt là tàn tích tiến hóa, nhưng vẫn có chức năng nhất định trong cơ thể:
- Là điểm bám cho các cơ sàn chậu (cơ nâng hậu môn, cơ cụt, cơ ngồi cụt…), giúp hỗ trợ giữ thăng bằng và kiểm soát các hoạt động vùng hậu môn, tầng sinh môn.
- Góp phần phân bổ trọng lực khi ngồi, giảm áp lực lên các vùng lân cận.
- Tham gia vào các động tác cơ bản như ngồi, đứng lên, đi lại, giúp bảo vệ các cấu trúc mềm quan trọng quanh vùng chậu.
Nguyên nhân đau xương cụt
Đau xương cụt (coccydynia) là tình trạng đau tập trung ở vùng xương cụt – điểm cuối của cột sống. Cơn đau này thường xuất hiện khi ngồi lâu, đứng lên từ tư thế ngồi, thậm chí lan sang hai bên mông hoặc xuống tầng sinh môn. Đau xương cụt dễ nhầm lẫn với đau thắt lưng thấp hoặc đau thần kinh tọa, nhưng nếu để ý kỹ vị trí đau sát phần cuối cùng của cột sống, đặc biệt là khi ngồi lên bề mặt cứng, khả năng cao bạn đang gặp phải tình trạng đau xương cụt.
Đau xương cụt có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm:
- Chấn thương trực tiếp do té ngã, va chạm thể thao, tai nạn giao thông hoặc sinh hoạt có thể làm bầm tím, nứt hoặc gãy xương cụt, gây đau kéo dài, đặc biệt khi thay đổi tư thế.
- Ngồi lâu hoặc ngồi sai tư thế, nhất là trên mặt phẳng cứng hoặc ghế không đệm, làm tăng áp lực lên xương cụt, dẫn đến đau âm ỉ và kéo dài.
- Phụ nữ sau sinh, đặc biệt sinh thường, dễ bị đau xương cụt do áp lực thai nhi hoặc thay đổi cấu trúc vùng chậu, làm đau nhức kéo dài sau sinh.
- Thoái hóa cột sống dưới ở người lớn tuổi khiến các đốt sống cuối, đặc biệt là xương cụt, mất đàn hồi, mọc gai xương, tăng nguy cơ đau khi vận động hoặc đổi tư thế.
- Viêm khớp vùng cùng – cụt thường xuất hiện sau chấn thương, thoái hóa hoặc bệnh tự miễn, gây đau âm ỉ, có thể kèm sưng đỏ và hạn chế vận động vùng chậu.
- Nhiễm trùng hoặc áp xe quanh hậu môn có thể lan đến vùng xương cụt, gây đau dữ dội, sưng đỏ, sốt hoặc chảy dịch, cần điều trị kịp thời để tránh biến chứng.
- U hoặc nang vùng xương cụt như nang lông, nang pilonidal hoặc u xương có thể chèn ép lên mô xung quanh, gây đau dai dẳng, đôi khi sưng tấy hoặc chảy dịch.
- Đau do căng cơ, dây chằng vùng sàn chậu hoặc cơ mông, thường gặp ở người vận động mạnh, mang vác nặng hoặc luyện tập sai tư thế, gây đau tăng khi vận động hoặc ngồi lâu.
Triệu chứng đau xương cụt
Triệu chứng đau xương cụt khá đặc trưng, giúp phân biệt với các dạng đau cột sống khác:
- Đau tăng rõ rệt khi ngồi lâu, đặc biệt là ngồi trên mặt phẳng cứng hoặc ghế không có đệm lót; cảm giác đau âm ỉ kéo dài, đôi khi khiến người bệnh phải đổi tư thế liên tục để giảm đau.
- Khi chuyển từ tư thế ngồi sang đứng, nhiều người cảm thấy đau nhói hoặc tê buốt ở vùng cuối cột sống, khiến việc đứng dậy trở nên khó khăn hoặc phải đứng lên thật chậm.
- Cảm giác đau tăng lên khi ngả người về phía sau, uốn cong lưng hoặc thực hiện các động tác làm kéo căng vùng lưng dưới, đôi lúc kèm theo cảm giác chói buốt khó chịu.
- Cơn đau đôi khi lan sang hai bên mông hoặc xuống vùng tầng sinh môn, khiến việc ngồi, vận động hoặc thậm chí đi lại đều cảm thấy không thoải mái.
- Một số người cảm thấy đau khi đi đại tiện, đặc biệt là khi rặn, hoặc đau khi quan hệ tình dục (thường gặp ở nữ giới) do các cơ vùng sàn chậu và xương cụt cùng tham gia hoạt động.
- Nếu nguyên nhân là chấn thương, vùng cuối cột sống có thể xuất hiện thêm các dấu hiệu như sưng nề, bầm tím, đỏ hoặc tụ máu tại vị trí xương cụt.
Đau xương cụt có nguy hiểm không?
Phần lớn các trường hợp đau xương cụt không quá nguy hiểm và có thể tự hồi phục nếu được chăm sóc đúng cách. Tuy nhiên, người bệnh không nên chủ quan, vì trong một số trường hợp, đau kéo dài hoặc đi kèm các dấu hiệu bất thường như sốt, đau lan xuống chân, sưng to hoặc chảy mủ có thể là biểu hiện của các bệnh lý nặng hơn như nhiễm trùng, u hoặc tổn thương thần kinh.
Những trường hợp cần đi khám ngay:
- Đau kéo dài trên 2–4 tuần, không thuyên giảm.
- Đau lan xuống chân, có dấu hiệu tê, yếu cơ.
- Sốt cao, ớn lạnh, nghi nhiễm trùng.
- Có tiền sử chấn thương mạnh vùng xương cụt.
- Xuất hiện khối sưng, chảy dịch quanh vùng hậu môn – cụt.
Cách điều trị đau xương cụt
Tùy theo mức độ đau và nguyên nhân, điều trị đau xương cụt có thể bao gồm:
- Nghỉ ngơi – điều chỉnh tư thế: Người bệnh cần hạn chế ngồi lâu, tránh vận động mạnh vùng chậu, nên sử dụng gối chữ U hoặc gối donut để giảm áp lực lên xương cụt khi ngồi.
- Thuốc giảm đau – kháng viêm: Có thể sử dụng các thuốc giảm đau thông thường như paracetamol, ibuprofen hoặc các thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs) theo chỉ định của bác sĩ để giảm triệu chứng.
- Vật lý trị liệu: Áp dụng các phương pháp như xoa bóp, nhiệt nóng, sóng siêu âm trị liệu, kết hợp tập luyện kéo giãn cơ mông, cơ sàn chậu nhằm tăng cường sức mạnh vùng lưng dưới, cải thiện tuần hoàn và giảm đau hiệu quả.
- Tiêm giảm đau quanh xương cụt: Trong trường hợp đau nặng, kéo dài hoặc không đáp ứng với các phương pháp trên, bác sĩ có thể chỉ định tiêm corticosteroid hoặc gây tê quanh vùng xương cụt để giảm nhanh triệu chứng.
- Điều trị nguyên nhân đặc hiệu: Nếu đau do nang lông, áp xe – cần phẫu thuật dẫn lưu hoặc loại bỏ ổ nhiễm trùng. Nếu do u – sẽ có phương pháp điều trị chuyên biệt.
- Phẫu thuật (rất hiếm): Chỉ áp dụng cho những trường hợp gãy xương cụt lệch nhiều, u xương hoặc đau mạn tính không đáp ứng điều trị nội khoa.
Cách giảm đau xương cụt tại nhà
Người bệnh có thể áp dụng các biện pháp sau để giảm đau hiệu quả:
- Dùng gối chữ U hoặc gối donut khi ngồi: Giúp giảm áp lực trực tiếp lên xương cụt, tạo cảm giác dễ chịu khi phải ngồi lâu.
- Tránh ngồi lâu – đứng dậy đi lại mỗi 30–45 phút: Thay đổi tư thế thường xuyên giúp máu lưu thông tốt, giảm ứ trệ và giảm đau vùng cụt.
- Chườm lạnh trong 48 giờ đầu nếu do chấn thương: Chườm lạnh giúp giảm sưng nề, tụ máu sau chấn thương. Sau 2 ngày, có thể chuyển sang chườm nóng để tăng cường tuần hoàn và thư giãn cơ.
- Tập các bài tập kéo giãn và tăng sức mạnh cơ vùng chậu – mông: Bài tập kéo giãn cơ, tư thế em bé (Child’s Pose), Động tác Cat–Cow, Động tác cầu mông
Kết luận
Xương cụt là cấu trúc nằm ở cuối cùng của cột sống, giữ vai trò quan trọng đối với vận động, thăng bằng và chức năng vùng chậu – sàn chậu. Đau xương cụt tuy thường không quá nguy hiểm nhưng lại ảnh hưởng nhiều đến sinh hoạt nếu không được chăm sóc đúng cách. Chủ động nhận biết nguyên nhân, áp dụng biện pháp giảm đau tại nhà kết hợp khám chuyên khoa khi có dấu hiệu bất thường sẽ giúp bạn phòng ngừa, điều trị hiệu quả các vấn đề liên quan đến xương cụt, bảo vệ sức khỏe cột sống lâu dài.
