Hoại tử chỏm xương đùi là một bệnh lý nguy hiểm của khớp háng, trong đó các tế bào xương ở phần chỏm xương đùi bị chết đi do nguồn máu nuôi dưỡng bị gián đoạn hoặc tắc nghẽn kéo dài. Đây là căn bệnh có tiến triển âm thầm nhưng hậu quả để lại vô cùng nặng nề, nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời sẽ dẫn tới xẹp chỏm xương, biến dạng khớp háng, đau đớn kéo dài, mất khả năng vận động, thậm chí tàn phế.
Hiểu rõ về nguyên nhân, triệu chứng và hướng điều trị sẽ giúp người bệnh chủ động hơn trong việc phòng ngừa và xử lý căn bệnh nguy hiểm này.
Nguyên nhân gây hoại tử chỏm xương đùi
Hoại tử chỏm xương đùi có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó bao gồm:
Nguyên nhân liên quan đến thuốc & chuyển hóa
- Sử dụng corticosteroid kéo dài: Đây là yếu tố nguy cơ hàng đầu, đặc biệt ở những người phải dùng thuốc corticoid điều trị các bệnh lý mạn tính như hen suyễn, viêm khớp, lupus ban đỏ… Corticosteroid làm tổn thương mạch máu nuôi dưỡng xương, gây tắc nghẽn vi mạch, dẫn tới hoại tử.
- Uống rượu bia nhiều: Lạm dụng rượu làm tăng nguy cơ tắc mạch máu nhỏ trong xương, đồng thời gây rối loạn chuyển hóa mỡ máu – yếu tố làm giảm lượng máu tới chỏm xương đùi.
- Rối loạn lipid máu, tăng mỡ máu: Khi mỡ máu tăng cao, các vi mạch nuôi xương dễ bị tắc nghẽn, giảm cung cấp oxy cho tế bào xương, lâu dài dẫn đến hoại tử.
Nguyên nhân do chấn thương
- Gãy cổ xương đùi: Tình trạng này thường gặp ở người lớn tuổi hoặc do tai nạn giao thông, tai nạn lao động. Gãy cổ xương đùi làm đứt mạch máu nuôi chỏm, gây hoại tử một phần hoặc toàn bộ chỏm.
- Trật khớp háng: Những chấn thương mạnh vùng hông khiến khớp háng bị trật cũng có thể làm tổn thương mạch máu nuôi dưỡng xương chỏm.
- Chấn thương đụng dập mạnh: Có thể làm tổn thương vi mạch nuôi xương, dẫn đến giảm tưới máu và hoại tử sau một thời gian.
Nguyên nhân bệnh lý toàn thân
- Lupus ban đỏ: Đây là bệnh tự miễn, thường gây tổn thương mạch máu nhỏ, bao gồm cả mạch máu nuôi xương.
- Viêm khớp dạng thấp: Bệnh gây viêm mạn tính và có thể ảnh hưởng tới mạch máu nuôi dưỡng vùng xương.
- Rối loạn đông máu, thalassemia, bệnh tế bào hình liềm: Các bệnh này đều ảnh hưởng tới dòng chảy máu, gây tắc nghẽn hoặc giảm cung cấp máu tới chỏm xương đùi.
Nguyên nhân không rõ (idiopathic)
Trong khoảng 20–30% trường hợp hoại tử chỏm xương đùi, không thể xác định được nguyên nhân rõ ràng. Các yếu tố di truyền, cơ địa, môi trường cũng có thể đóng vai trò nhất định trong tiến trình bệnh.
Hoại tử chỏm xương đùi tiến triển như thế nào?
Bệnh hoại tử chỏm xương đùi tiến triển qua nhiều giai đoạn, dựa trên cơ chế thiếu máu nuôi kéo dài:
- Giai đoạn đầu: Lưu lượng máu tới vùng chỏm xương đùi giảm hoặc bị tắc nghẽn, khiến các tế bào xương không nhận đủ oxy và dinh dưỡng, dần dần bị chết đi (hoại tử).
- Tiếp theo: Xương vùng chỏm bị yếu đi, mất cấu trúc nâng đỡ vốn có. Theo thời gian, dưới tác động của trọng lực và vận động, vùng xương hoại tử bị xẹp xuống, làm biến dạng bề mặt khớp háng.
- Sau đó: Khi chỏm xương bị xẹp, mặt khớp không còn nhẵn, gây cọ xát bất thường với ổ cối (ổ chảo xương chậu), dẫn đến thoái hóa sớm và đau tăng dần.
- Vòng xoắn bệnh lý: Đau, hạn chế vận động, giảm sử dụng khớp càng làm tình trạng thoái hóa và biến dạng khớp háng nặng hơn, dẫn đến tàn phế nếu không can thiệp kịp thời.
Triệu chứng hoại tử chỏm xương đùi
Triệu chứng của hoại tử chỏm xương đùi thường xuất hiện âm thầm, dễ bị bỏ qua ở giai đoạn sớm:
- Đau âm ỉ vùng háng: Đau xuất hiện âm ỉ ở vùng háng, thường tăng khi đi lại, vận động hoặc mang vác nặng. Cảm giác đau có thể mơ hồ, dễ bị bỏ qua ở giai đoạn đầu.
- Đau lan xuống đùi và gối: Cơn đau không chỉ khu trú ở háng mà còn lan xuống mặt trong đùi, có khi tới đầu gối, khiến nhiều người nhầm lẫn với các bệnh lý khác như đau cột sống hay khớp gối.
- Hạn chế vận động khớp háng: Người bệnh cảm thấy khó xoay chân, dang chân hoặc cúi người. Sinh hoạt hằng ngày như ngồi xổm, lên xuống cầu thang trở nên khó khăn do đau và cứng khớp.
- Tiếng lục cục hoặc cảm giác khớp kẹt: Khi chỏm xương bắt đầu biến dạng, bệnh nhân có thể nghe thấy tiếng lục cục hoặc cảm thấy khớp háng bị kẹt khi vận động, nhất là khi gập duỗi hoặc xoay chân.
- Đau tăng cả khi nghỉ ngơi: Ở giai đoạn muộn, cơn đau không còn giới hạn khi vận động mà có thể xuất hiện ngay cả lúc nghỉ ngơi, đặc biệt về ban đêm, ảnh hưởng nhiều đến giấc ngủ và sinh hoạt.
- Dáng đi khập khiễng, yếu chân: Khi bệnh tiến triển nặng, người bệnh đi lại khập khiễng rõ rệt, chân yếu, có thể phải dùng nạng hoặc xe lăn nếu không được điều trị kịp thời.
Phân độ hoại tử chỏm xương đùi
Hiện nay, bác sĩ thường sử dụng phân độ ARCO hoặc Ficat để xác định giai đoạn tiến triển của hoại tử chỏm xương đùi, giúp định hướng điều trị:
- Giai đoạn I: X-quang bình thường, chỉ có hình ảnh bất thường trên MRI.
- Giai đoạn II: Trên X-quang thấy xương vùng chỏm có dấu hiệu loãng, có thể xuất hiện hình ảnh “vầng trăng”, nhưng chưa xẹp.
- Giai đoạn III: Chỏm xương đùi bắt đầu xẹp, bề mặt khớp không đều, khe khớp hẹp lại.
- Giai đoạn IV: Chỏm xương xẹp nặng, biến dạng, xuất hiện dấu hiệu thoái hóa khớp háng.
Cách điều trị hoại tử chỏm xương đùi
Tùy vào giai đoạn tiến triển và mức độ tổn thương, bác sĩ sẽ chỉ định phương pháp điều trị phù hợp:
Điều trị bảo tồn (giai đoạn sớm)
- Giảm tải trọng lên khớp háng: Sử dụng nạng, hạn chế đi lại, tránh các hoạt động gây tăng áp lực lên vùng hoại tử để giúp chỏm xương có thời gian hồi phục.
- Thuốc giảm đau, chống viêm: Giúp kiểm soát triệu chứng, giảm đau và cải thiện chất lượng cuộc sống.
- Thuốc cải thiện vi tuần hoàn: Một số loại thuốc giúp tăng cường máu nuôi vùng xương, làm chậm tiến triển của bệnh.
- Vật lý trị liệu: Các bài tập tăng sức mạnh cơ quanh khớp háng, cải thiện biên độ vận động, hỗ trợ phục hồi chức năng.
- Oxy cao áp: Được áp dụng trong một số trường hợp để tăng lượng oxy cung cấp cho vùng xương bị thiếu máu.
Các thủ thuật – can thiệp
- Khoan giảm áp (Core decompression): Phương pháp này sử dụng kim khoan nhỏ tạo đường thông trong xương, giúp giảm áp lực nội tủy, kích thích mọc mạch máu mới và tái tạo xương. Hiệu quả nhất ở giai đoạn I–II, khi chỏm xương chưa xẹp.
- Ghép xương – ghép tế bào gốc: Sử dụng xương xốp tự thân hoặc tế bào gốc tủy xương để cấy ghép vào vùng tổn thương, kích thích tái tạo xương, phục hồi cấu trúc chỏm.
Phẫu thuật thay khớp háng
Phương pháp này được chỉ định khi hoại tử tiến triển tới giai đoạn III–IV, chỏm xương đã xẹp, biến dạng, các phương pháp bảo tồn không còn hiệu quả. Phẫu thuật thay khớp háng giúp bệnh nhân phục hồi chức năng vận động gần như hoàn toàn, giảm đau triệt để, cải thiện chất lượng sống rõ rệt.
Biến chứng nếu không điều trị kịp thời
Nếu không được điều trị kịp thời, hoại tử chỏm xương đùi tiến triển rất nhanh đến xẹp chỏm, thoái hóa khớp háng nặng, gây đau mạn tính kéo dài. Bệnh nhân có thể mất khả năng đi lại, phải sử dụng nạng hoặc xe lăn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và tâm lý.
Biến chứng nặng nhất là tàn phế, phải thay khớp háng khi tuổi đời còn rất trẻ – trong khi tuổi thọ trung bình của khớp nhân tạo chỉ khoảng 15–20 năm. Ngoài ra, bệnh còn làm tăng nguy cơ viêm khớp, teo cơ vùng mông – đùi, lệch trục chi dưới, thậm chí gãy xương do loãng xương kèm theo.
Cách phòng ngừa hoại tử chỏm xương đùi
- Hạn chế tối đa việc sử dụng corticosteroid kéo dài khi không thật sự cần thiết, chỉ dùng khi có chỉ định của bác sĩ.
- Tránh lạm dụng rượu bia, giữ lối sống lành mạnh, duy trì cân nặng hợp lý, kiểm soát mỡ máu, huyết áp, đường huyết.
- Điều trị tích cực các bệnh lý nền như lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp, rối loạn đông máu…
- Cẩn trọng khi vận động, phòng tránh chấn thương vùng háng – đùi, đặc biệt ở người già, người có nguy cơ té ngã.
- Khám chuyên khoa xương khớp sớm khi có triệu chứng đau vùng háng kéo dài, đau lan xuống đùi – gối, hạn chế vận động mà không rõ nguyên nhân.
Kết luận
Hoại tử chỏm xương đùi là bệnh lý nguy hiểm, có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi nhưng phổ biến nhất ở người trưởng thành, đặc biệt là những người có yếu tố nguy cơ như dùng corticoid, lạm dụng rượu bia hoặc từng chấn thương khớp háng. Bệnh tiến triển âm thầm nhưng để lại hậu quả nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
MRI là “chìa khóa vàng” trong chẩn đoán sớm. Điều trị đúng thời điểm giúp bảo tồn chỏm xương, phục hồi vận động và tránh được phẫu thuật thay khớp nhân tạo. Khi có dấu hiệu nghi ngờ, hãy chủ động đến các cơ sở chuyên khoa xương khớp uy tín để được tư vấn và can thiệp kịp thời.
