Cây Xuyên Khung có công dụng gì? Cách dùng và lưu ý khi sử dụng

Giới thiệu chung về cây xuyên khung

Trong kho tàng y học cổ truyền phương Đông, cây xuyên khung nổi bật là vị thuốc quý với nhiều công dụng giá trị, đặc biệt trong việc hoạt huyết, giảm đau đầu và điều hòa khí huyết. Không chỉ xuất hiện trong các bài thuốc dân gian truyền thống, xuyên khung còn được ứng dụng rộng rãi trong các phác đồ điều trị đau đầu, đau bụng kinh, đau vai gáy và bệnh lý xương khớp.

Sở dĩ được gọi là “xuyên khung” bởi vị thuốc này có khả năng “xuyên thông khí huyết, khử phong, chỉ thống” – tức giúp máu huyết lưu thông, đẩy lùi khí trệ, phong tà, nhờ vậy mà làm dịu nhanh các triệu chứng đau nhức, tắc nghẽn tuần hoàn.

Ngày nay, xuyên khung không chỉ có mặt trong các bài thuốc cổ phương mà còn được nghiên cứu, phát triển thành các sản phẩm hỗ trợ sức khỏe hiện đại, góp phần nâng cao chất lượng điều trị bệnh lý liên quan đến mạch máu và xương khớp.

Đặc điểm thực vật học của cây xuyên khung

Tên khoa học và họ thực vật

• Tên khoa học: Ligusticum wallichii Franch.
• Họ: Apiaceae (Hoa tán)

Đặc điểm nhận dạng

Cây xuyên khung là loài thân thảo lâu năm, cao khoảng 40–80 cm. Thân rễ phát triển mập mạp, chia thành nhiều đốt rõ, bề ngoài màu nâu đen, bên trong màu trắng vàng và có mùi thơm đặc trưng. Lá mọc so le, dạng kép lông chim, mép lá có răng cưa nhỏ. Trên đỉnh thân và các nhánh xuất hiện các cụm hoa nhỏ màu trắng, mọc thành tán kép đặc trưng của họ Hoa tán. Quả nhỏ, dẹt, khi già chuyển sang màu nâu sẫm.

Phân bố và thu hái

Cây xuyên khung thường mọc tự nhiên hoặc được trồng nhiều ở các vùng núi cao, khí hậu mát mẻ như Sa Pa, Lào Cai, Hà Giang, Sơn La… Ngoài ra, xuyên khung còn phổ biến ở Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Cây được trồng và thu hoạch vào mùa thu hoặc đầu đông, lúc này phần rễ đã phát triển đầy đủ hoạt chất. Sau khi đào lên, rễ được rửa sạch, thái lát, phơi hoặc sấy khô để dùng làm dược liệu.

Bộ phận sử dụng

Thân rễ khô là bộ phận được sử dụng chính trong y học, gọi là xuyên khung trong các đơn thuốc cổ truyền.

Thành phần hóa học của cây xuyên khung

Nhiều nghiên cứu hiện đại đã phát hiện cây xuyên khung chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược lý:

• Tinh dầu (0,2–1%): Chứa các hợp chất chủ yếu như ligustilide, butylidenephthalide, butylphthalide – là các chất quyết định mùi thơm đặc trưng và tác dụng sinh học của cây.
• Ferulic acid: Có tác dụng chống oxy hóa mạnh, giúp bảo vệ thành mạch máu, giảm phản ứng viêm và hỗ trợ cải thiện tuần hoàn.
• Butylidenephthalide: Tác dụng giãn cơ trơn, giảm co thắt, hỗ trợ giảm đau bụng, đau đầu.
• Ngoài ra còn có: polysaccharid, alkaloid, nhựa, các loại acid hữu cơ và vitamin.

Những thành phần này giúp xuyên khung có khả năng thúc đẩy lưu thông máu, chống viêm nhẹ, giảm đau hiệu quả, bảo vệ thành mạch và cải thiện sức khỏe tổng thể.

Tác dụng của cây xuyên khung trong y học cổ truyền

Hoạt huyết, hành khí, giảm đau

Cây xuyên khung nổi tiếng với khả năng hoạt huyết, thông kinh lạc và hành khí chỉ thống. Khi dùng xuyên khung, các hoạt chất sẽ thúc đẩy tuần hoàn máu, làm tan các điểm ứ trệ, tăng khả năng vận chuyển dưỡng chất đến các vùng tổn thương, từ đó giảm cảm giác đau nhức, căng tức tại chỗ.

Cây xuyên khung đặc biệt hiệu quả trong điều trị:

• Đau đầu do khí huyết ứ trệ, rối loạn tuần hoàn não
• Đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều, đau sau sinh
• Đau vai gáy, đau lưng, tê bì tay chân, đau khớp do máu huyết kém lưu thông

Điều trị đau đầu, chóng mặt

Với vị cay, tính ôn, cây xuyên khung được coi là vị thuốc chủ lực trong các bài thuốc trị đau đầu do phong hàn, huyết ứ, khí trệ. Điển hình là bài Xuyên khung trà điều tán, thường phối hợp với bạch chỉ, tế tân, khương hoạt, giúp giải tỏa đau đầu, tăng cường lưu thông máu lên não, giảm chóng mặt, hoa mắt, mệt mỏi.

Điều hòa kinh nguyệt, giảm đau bụng kinh

Nhờ tác dụng hoạt huyết, cây xuyên khung giúp điều chỉnh chu kỳ kinh nguyệt, làm giảm đau bụng kinh và các triệu chứng khó chịu trong giai đoạn tiền kinh nguyệt. Phụ nữ kinh nguyệt không đều, thống kinh, sau sinh huyết ứ thường được chỉ định dùng cây xuyên khung kết hợp với đương quy, ích mẫu, ngải cứu trong các bài thuốc cổ truyền.

Giảm đau do phong thấp, tê mỏi tay chân

Ngoài ra, xuyên khung còn giúp giảm đau nhức xương khớp, đau do phong thấp, hỗ trợ giãn cơ, giảm cứng khớp ở người già hoặc bệnh nhân xương khớp mãn tính. Nhờ khả năng cải thiện tuần hoàn tại chỗ, xuyên khung giúp xoa dịu các vùng đau, tê bì tay chân và tăng khả năng vận động khớp.

Ứng dụng của xuyên khung trong điều trị hiện đại

Các nghiên cứu dược lý hiện đại đã xác nhận nhiều tác dụng của xuyên khung phù hợp với y học hiện đại:

• Chống viêm, giảm đau: Xuyên khung làm giảm sản sinh các chất trung gian gây viêm, hỗ trợ giảm đau hiệu quả, đặc biệt là các cơn đau đầu do co thắt mạch máu.
• Giãn mạch, tăng lưu lượng máu não: Ligustilide và các hoạt chất khác trong xuyên khung có khả năng làm giãn mạch, tăng cường tuần hoàn máu lên não, cải thiện triệu chứng thiếu máu cục bộ.
• Hỗ trợ điều trị đau nửa đầu (migraine), rối loạn tuần hoàn não: Xuyên khung được sử dụng trong nhiều sản phẩm hiện đại giúp phòng ngừa và hỗ trợ điều trị đau đầu, hoa mắt, chóng mặt do thiếu máu não.
• Ứng dụng trong sản xuất thực phẩm bảo vệ sức khỏe: Một số sản phẩm dạng viên uống, trà thảo dược chứa xuyên khung được chứng minh giúp cải thiện tình trạng đau đầu, đau mỏi vai gáy, hỗ trợ lưu thông khí huyết, đặc biệt ở người làm việc trí óc hoặc dân văn phòng thường xuyên căng thẳng.

Cách dùng cây xuyên khung trong dân gian và y học cổ truyền

Dạng sắc uống

Cách sử dụng phổ biến nhất là sắc nước uống. Thông thường dùng 4–8g xuyên khung khô/ngày, có thể phối hợp cùng các vị thuốc khác theo từng mục đích điều trị:

Chữa đau đầu, chóng mặt:

• Xuyên khung 6g + Bạch chỉ 8g + Tế tân 4g + Cam thảo 3g
• Sắc chung với 400 ml nước còn 200 ml, chia 2 lần/ngày

Chữa đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều:

• Xuyên khung 6g + Đương quy 10g + Ích mẫu 10g + Hương phụ 8g
• Sắc uống 3–5 ngày trước kỳ kinh

Dạng ngâm rượu

Xuyên khung có thể ngâm rượu để uống (10–20g/1 lít rượu trắng, ngâm 15 ngày trở lên), uống mỗi lần 15–20ml trước bữa ăn giúp hoạt huyết, giảm đau nhức xương khớp, tê lạnh tay chân ở người già.

Dạng thuốc bôi, đắp

Xuyên khung tán bột, trộn với rượu hoặc dầu, dùng xoa bóp các vùng đau nhức, tê mỏi, đau vai gáy, lưng, giúp tăng tuần hoàn tại chỗ và giảm đau hiệu quả.

Lưu ý: Các cách dùng trên nên tham khảo ý kiến bác sĩ y học cổ truyền để đảm bảo phù hợp với thể trạng và bệnh lý cụ thể.

Lưu ý khi sử dụng cây xuyên khung

Để sử dụng xuyên khung an toàn, hiệu quả, cần lưu ý:

• Không dùng cho phụ nữ mang thai: Xuyên khung có tác dụng hoạt huyết mạnh, dễ gây co bóp tử cung, ảnh hưởng thai nhi.
• Không dùng cho người đang chảy máu nhiều, rong kinh hoặc xuất huyết: Tính hoạt huyết mạnh có thể làm tăng nguy cơ chảy máu.
• Không dùng cho người bị huyết hư, thể nhiệt, người đang sốt vì có thể làm tình trạng trầm trọng hơn.
• Tránh phối hợp với thuốc chống đông máu (warfarin, aspirin…) vì xuyên khung có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết.
• Không dùng quá liều hoặc kéo dài có thể gây hoa mắt, chóng mặt, đau bụng, rối loạn tiêu hóa.
• Cần tham khảo ý kiến chuyên gia y học cổ truyền hoặc bác sĩ chuyên khoa xương khớp để được chỉ định liều dùng, thời gian sử dụng phù hợp.
• Không tự ý phối hợp xuyên khung với các vị thuốc khác hoặc dùng theo kinh nghiệm truyền miệng khi chưa có tư vấn y tế.

Tổng kết

Cây xuyên khung là vị thuốc quý trong y học cổ truyền, nổi bật với tác dụng hoạt huyết, giảm đau đầu, điều hòa khí huyết và hỗ trợ điều trị các bệnh lý xương khớp. Sự kết hợp hài hòa giữa các hoạt chất tự nhiên giúp xuyên khung trở thành lựa chọn hữu hiệu trong nhiều bài thuốc Đông y. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn, người bệnh cần sử dụng đúng chỉ định, đúng liều lượng và dưới sự hướng dẫn của bác sĩ chuyên môn.