Một trong những vị thuốc nổi bật trong việc hỗ trợ điều trị các bệnh về xương khớp, phục hồi sau chấn thương chính là cây cốt toái bổ. Đây là loại thảo dược quen thuộc trong nhiều bài thuốc Đông y truyền thống với tác dụng bổ thận, mạnh gân cốt, giúp liền xương gãy và giảm đau nhức xương khớp.
Vậy cây cốt toái bổ là gì, tác dụng của nó ra sao và cách sử dụng như thế nào để đạt hiệu quả cao nhất? Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về vị thuốc đặc biệt này.
Cây cốt toái bổ là gì?
Cốt toái bổ là tên gọi phổ biến nhất của loại dương xỉ này, bên cạnh đó còn được biết đến với nhiều tên khác như tổ diệp, tổ rồng, bổ cốt toái… Tên khoa học của cây là Drynaria fortunei, thuộc họ Dương xỉ (Polypodiaceae).
Cây cốt toái bổ thường mọc bám trên các thân cây cổ thụ lớn trong rừng, vách đá ẩm ướt hoặc khu vực có khí hậu mát mẻ. Thân rễ của cây phát triển bò ngang, mập, được bao phủ bởi nhiều lớp vảy màu nâu. Đây là bộ phận chính được sử dụng làm thuốc. Lá cốt toái bổ có hai loại gồm lá sinh sản có bào tử ở mặt dưới và lá dinh dưỡng không có bào tử.
Cây phân bố chủ yếu ở các vùng núi phía Bắc, Tây Nguyên và Trung Bộ Việt Nam. Người dân thường thu hái thân rễ vào mùa đông – xuân, rửa sạch, thái lát mỏng, phơi hoặc sấy khô để bảo quản lâu dài.
Thành phần hóa học của cốt toái bổ
Nhiều nghiên cứu khoa học đã phát hiện trong thân rễ cốt toái bổ chứa các hợp chất quý giá như flavonoid, các hợp chất phenolic, tanin, acid hữu cơ, tinh dầu… Cụ thể:
- Flavonoid: Có tác dụng chống oxy hóa mạnh, hỗ trợ tăng tạo xương mới, bảo vệ mô xương.
- Các hợp chất phenolic: Giúp kháng viêm, bảo vệ tế bào, góp phần làm giảm triệu chứng viêm đau ở xương khớp.
- Tanin và acid hữu cơ: Hỗ trợ cầm máu, giúp kháng khuẩn, giảm nguy cơ nhiễm trùng vết thương.
- Tinh dầu: Có tác dụng giảm đau, tăng tuần hoàn máu tại vùng tổn thương.
Nhờ những thành phần hoạt chất này, cốt toái bổ được đánh giá cao trong việc hỗ trợ phục hồi xương, tăng cường sức khỏe gân cốt và bảo vệ hệ vận động.
Tác dụng của cốt toái bổ trong y học cổ truyền
Theo các tài liệu Đông y cổ như “Bản thảo cương mục”, “Đông y toàn thư”, cốt toái bổ được xếp vào nhóm các vị thuốc có tác dụng bổ thận, mạnh gân cốt, liền xương. Cây có vị đắng, hơi cay, tính ôn, quy vào kinh can và thận.
Các công dụng truyền thống của cốt toái bổ gồm:
- Bổ thận, mạnh gân cốt: Hỗ trợ cho người có dấu hiệu thận hư, đau lưng, mỏi gối, tay chân yếu, dễ mệt mỏi, gân xương yếu.
- Giúp liền xương, nối gân: Đặc biệt hiệu quả với các trường hợp gãy xương, bong gân, chấn thương phần mềm, đau nhức xương khớp lâu ngày.
- Cầm máu, giảm đau: Dùng cho người bị xuất huyết do chấn thương, phụ nữ kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh.
- Làm chắc răng, cải thiện thính lực: Những trường hợp đau nhức răng, răng lung lay do thận hư, ù tai, nghe kém.
Tên gọi “cốt toái bổ” nghĩa là “bổ lại phần xương bị toái” (gãy), xuất phát từ kinh nghiệm dân gian cho thấy cây này giúp liền xương nhanh hơn khi bị gãy, nứt.
Nghiên cứu khoa học hiện đại về cốt toái bổ
Y học hiện đại cũng đã tiến hành nhiều nghiên cứu và xác nhận tác dụng dược lý của cốt toái bổ. Một số nghiên cứu nổi bật có thể kể đến như:
- Chiết xuất flavonoid từ thân rễ cốt toái bổ có khả năng kích thích các tế bào tạo xương (osteoblasts), thúc đẩy quá trình hình thành mô xương mới, nhờ đó rút ngắn thời gian liền xương sau chấn thương hoặc gãy xương.
- Một số thử nghiệm trên động vật cho thấy chiết xuất Drynaria fortunei giúp tăng mật độ xương, phòng ngừa loãng xương ở chuột bị thiếu hụt estrogen – mô hình tương tự loãng xương ở phụ nữ sau mãn kinh.
- Ngoài ra, cốt toái bổ còn thể hiện tác dụng kháng viêm, giảm đau, bảo vệ sụn khớp, hỗ trợ điều trị các bệnh viêm khớp mãn tính.
Các kết quả trên giúp củng cố vị trí của cốt toái bổ trong cả y học cổ truyền lẫn các liệu pháp hỗ trợ điều trị hiện đại cho bệnh lý xương khớp.
Các bài thuốc dân gian với cốt toái bổ
Dưới đây là một số bài thuốc phổ biến, ứng dụng cốt toái bổ trong chăm sóc và điều trị các bệnh lý xương khớp, thận hư.
Hỗ trợ liền xương gãy, chấn thương
- Thành phần: Cốt toái bổ 12g, đỗ trọng 8g, ngưu tất 8g.
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, đun còn khoảng 250ml, chia làm 2 lần uống trong ngày.
- Tác dụng: Giúp phục hồi nhanh sau gãy xương, bong gân, giảm đau nhức do chấn thương phần mềm.
Đau lưng, mỏi gối do thận hư
- Thành phần: Cốt toái bổ 12g, ba kích 10g, thục địa 12g, đỗ trọng 10g.
- Cách dùng: Sắc uống hàng ngày, có thể dùng liên tục trong 10–15 ngày theo hướng dẫn của thầy thuốc.
- Tác dụng: Bổ thận, giảm đau lưng, tăng sức mạnh cho gân cốt, hỗ trợ phòng ngừa lão hóa xương.
Đau nhức xương khớp ở người cao tuổi
- Thành phần: Cốt toái bổ 10g, tục đoạn 10g, phòng phong 6g, quế chi 4g.
- Cách dùng: Sắc với 700ml nước, đun nhỏ lửa đến khi còn 300ml, uống sau bữa ăn. Dùng theo đợt 2–4 tuần.
- Tác dụng: Giảm đau nhức xương khớp, tăng cường vận động linh hoạt, phù hợp cho người lớn tuổi.
Rượu thuốc cốt toái bổ
- Thành phần: 500g cốt toái bổ khô, 5 lít rượu trắng loại 40 độ.
- Cách ngâm: Cốt toái bổ rửa sạch, thái lát, sao vàng rồi ngâm với rượu trong bình thủy tinh kín khoảng 30–45 ngày.
- Cách dùng: Mỗi ngày uống 1–2 ly nhỏ (10–15ml) vào buổi tối.
- Tác dụng: Bổ xương khớp, giảm đau lưng mỏi gối, tăng cường sinh lực, phù hợp cho người cao tuổi hoặc lao động nặng nhọc.
Lưu ý, rượu thuốc không nên sử dụng cho phụ nữ mang thai, người bị bệnh gan hoặc người không dùng được rượu.
Cách bảo quản và sơ chế cốt toái bổ
Để giữ được tối đa dược tính của cốt toái bổ, sau khi thu hái nên rửa sạch, thái lát mỏng, sao vàng trên chảo cho thơm, rồi phơi thật khô dưới nắng nhẹ hoặc sấy ở nhiệt độ thấp. Sau đó bảo quản trong túi kín, đặt nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc. Nếu bảo quản lâu dài, có thể hấp lại rồi sấy khô thêm một lần nữa.
Khi mua cốt toái bổ, nên chọn những lát có màu vàng nâu, thơm nhẹ, không bị ẩm, không có mốc trắng hoặc mối mọt. Tránh sử dụng dược liệu đã chuyển màu đen hoặc có mùi lạ vì dễ bị giảm tác dụng hoặc gây tác dụng phụ.
Lưu ý và chống chỉ định
Cốt toái bổ là dược liệu an toàn nhưng không nên lạm dụng hoặc sử dụng cho sai đối tượng. Một số lưu ý quan trọng:
- Không dùng cho người có biểu hiện âm hư, cơ thể thường xuyên nóng trong, bốc hỏa, ra mồ hôi trộm về đêm.
- Phụ nữ mang thai, phụ nữ đang cho con bú nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng.
- Liều dùng thông thường là 6–12g mỗi ngày khi sắc uống hoặc 1–2 ly rượu nhỏ mỗi ngày nếu dùng dạng ngâm rượu.
- Nếu dùng quá liều, có thể gây nóng, khát, táo bón nhẹ, cảm giác bứt rứt.
- Nên tham khảo ý kiến thầy thuốc Đông y có chuyên môn để phối hợp các vị thuốc đúng cách, nâng cao hiệu quả điều trị và an toàn cho sức khỏe.
Kết luận
Cây cốt toái bổ là một trong những vị thuốc quý trong kho tàng Đông y Việt Nam, có lịch sử sử dụng lâu đời và được cả y học cổ truyền lẫn hiện đại công nhận về giá trị. Nhờ tác dụng bổ thận, mạnh gân cốt, hỗ trợ liền xương nhanh và giảm đau khớp, cốt toái bổ phù hợp cho người cao tuổi, lao động nặng nhọc, người bị chấn thương xương khớp hoặc có dấu hiệu thận hư.
Tuy nhiên, việc sử dụng cốt toái bổ nên tuân thủ đúng liều lượng, đúng đối tượng và tham khảo ý kiến chuyên gia y tế, kết hợp chế độ ăn uống lành mạnh, tập luyện phù hợp để đạt hiệu quả tối ưu và đảm bảo an toàn cho sức khỏe.
