Xương là nền tảng vững chắc giúp nâng đỡ cơ thể, bảo vệ các cơ quan nội tạng và đảm nhận vai trò quan trọng trong quá trình vận động hàng ngày. Không chỉ vậy, hệ xương còn là nơi dự trữ các khoáng chất thiết yếu như canxi, photpho và là “nhà máy” tạo máu cho cơ thể. Sức khỏe của xương không tự nhiên mà có, mà là kết quả tổng hòa của rất nhiều yếu tố từ bên trong đến bên ngoài cơ thể.
Việc hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến xương giúp mỗi người chủ động phòng tránh các bệnh lý như loãng xương, gãy xương, thoái hóa khớp, đồng thời xây dựng lối sống lành mạnh và khoa học hơn cho bản thân cũng như gia đình.
Cấu trúc và quá trình phát triển của xương
Cấu trúc cơ bản của xương
Mỗi chiếc xương trong cơ thể đều được cấu tạo từ ba thành phần chính:
- Mô xương đặc: Là lớp ngoài cùng, rất cứng và chắc, giúp xương chịu lực tốt và bảo vệ phần bên trong.
- Mô xương xốp: Nằm bên trong mô xương đặc, có cấu trúc lưới giúp xương vừa cứng cáp vừa nhẹ, đồng thời là nơi chứa tủy đỏ tạo máu.
- Tủy xương: Bao gồm tủy đỏ (tạo máu) và tủy vàng (chứa mỡ), đóng vai trò sống còn trong việc sản xuất các tế bào máu.
Ngoài ra, xương còn có màng xương, là lớp màng mỏng bao quanh bề mặt xương, chứa nhiều mạch máu và thần kinh, hỗ trợ nuôi dưỡng và phục hồi xương khi bị tổn thương.
Quá trình phát triển và chuyển hóa xương
Xương là một cơ quan “sống”, liên tục diễn ra hai quá trình đối lập:
- Tạo xương: Các tế bào tạo xương (osteoblast) tổng hợp chất nền và lắng đọng khoáng chất (canxi, photpho), giúp xương phát triển và chắc khỏe.
- Hủy xương: Các tế bào hủy xương (osteoclast) phá vỡ mô xương cũ, giải phóng khoáng chất vào máu để tái sử dụng.
Hai quá trình này diễn ra liên tục (gọi là “chuyển hóa xương”), giúp xương luôn được làm mới, thích nghi với các thay đổi của cơ thể. Sự cân bằng giữa tạo xương và hủy xương giữ vai trò quyết định đối với mật độ và sức mạnh của hệ xương.
Canxi, photpho, vitamin D là những yếu tố quan trọng nhất tham gia vào quá trình khoáng hóa xương. Nếu thiếu hụt bất kỳ yếu tố nào, quá trình tạo xương sẽ bị cản trở, khiến xương yếu, dễ bị gãy hoặc biến dạng.
Các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe và mật độ xương
Yếu tố dinh dưỡng
Dinh dưỡng là nền tảng quan trọng nhất của sức khỏe xương.
Nếu cơ thể không được cung cấp đầy đủ dưỡng chất, quá trình tạo xương sẽ gặp nhiều khó khăn.
- Thiếu canxi và vitamin D: Canxi là thành phần chính cấu tạo nên xương. Vitamin D giúp hấp thu canxi từ ruột vào máu, vận chuyển đến xương để khoáng hóa. Nếu chế độ ăn thiếu hai dưỡng chất này, xương sẽ yếu, dễ bị còi xương ở trẻ em và loãng xương ở người lớn tuổi.
- Protein: Cần thiết cho cấu trúc nền của xương. Tuy nhiên, nếu ăn quá nhiều protein động vật mà không cân bằng rau củ, cơ thể sẽ tăng đào thải canxi qua nước tiểu, gián tiếp gây hại cho xương.
- Photpho, magie, kẽm, vitamin K: Đây là những yếu tố vi lượng đóng vai trò hỗ trợ chuyển hóa và khoáng hóa xương. Thiếu hụt các chất này cũng làm xương phát triển không hoàn thiện.
- Thói quen ăn uống mất cân bằng: Việc ăn quá mặn, sử dụng nhiều nước ngọt có gas, lạm dụng đồ ăn nhanh, kiêng khem kéo dài đều khiến khả năng hấp thụ canxi giảm sút, gây ảnh hưởng lâu dài đến xương.
Yếu tố nội tiết (hormone)
Hormone là yếu tố điều phối hoạt động của các tế bào xương.
- Estrogen và testosterone: Đây là hai hormone sinh dục chính giúp duy trì mật độ xương. Ở nữ giới, estrogen giảm mạnh sau mãn kinh khiến quá trình hủy xương tăng lên rõ rệt, dẫn đến loãng xương. Ở nam giới, testosterone cũng đóng vai trò quan trọng trong phát triển và duy trì sức mạnh xương.
- Hormone tuyến cận giáp (PTH) và calcitonin: Hai loại hormone này kiểm soát lượng canxi trong máu và xương. Nếu mất cân bằng, quá trình tạo và hủy xương sẽ rối loạn, gây ra các vấn đề về xương.
- Rối loạn tuyến giáp, tuyến thượng thận: Bệnh lý tại các tuyến này có thể làm mất cân bằng chuyển hóa, tăng nguy cơ mất xương nhanh và dẫn đến loãng xương thứ phát.
Yếu tố tuổi tác
Tuổi tác là yếu tố không thể đảo ngược, ảnh hưởng mạnh mẽ đến sức khỏe xương.
- Đỉnh cao mật độ xương: Cơ thể con người đạt được mật độ xương cao nhất vào khoảng tuổi 25–30. Sau đó, quá trình hủy xương sẽ dần chiếm ưu thế so với tạo xương, khiến mật độ xương giảm dần theo thời gian.
- Người cao tuổi: Khi tuổi tăng cao, các tế bào tạo xương giảm hoạt động, khả năng hấp thu canxi và vitamin D cũng kém đi. Điều này khiến nguy cơ loãng xương và gãy xương tăng cao, đặc biệt là ở nữ giới sau mãn kinh.
Yếu tố di truyền
Di truyền quyết định phần lớn tiềm năng phát triển và mật độ xương tối đa của mỗi người.
- Tiền sử gia đình: Nếu trong gia đình có người từng bị loãng xương, gãy xương do chấn thương nhẹ thì thế hệ sau cũng có nguy cơ cao mắc các vấn đề về xương.
- Đột biến gen: Một số đột biến gen ảnh hưởng đến khả năng hấp thu canxi, tổng hợp collagen hoặc các yếu tố phát triển xương. Những trường hợp này thường xuất hiện các bệnh lý xương bẩm sinh hoặc phát triển kém.
- Ảnh hưởng toàn diện: Yếu tố di truyền không thể thay đổi, nhưng có thể tác động đến nguy cơ mắc bệnh bằng cách điều chỉnh các yếu tố còn lại (dinh dưỡng, vận động…).
Lối sống và thói quen sinh hoạt
Cách chúng ta sinh hoạt hàng ngày ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe xương.
- Thiếu vận động: Khi vận động, cơ và xương cùng phối hợp chịu lực, giúp kích thích các tế bào tạo xương phát triển. Lối sống ít vận động (ngồi nhiều, nằm nhiều, không tập thể dục) khiến quá trình tạo xương giảm đi rõ rệt, xương yếu và dễ gãy.
- Hút thuốc lá, uống rượu bia: Chất độc trong thuốc lá và rượu bia làm giảm hoạt động của tế bào tạo xương, đồng thời tăng thải canxi qua thận, khiến xương mất chất khoáng nhanh hơn.
- Uống nhiều cà phê, nước ngọt có gas: Những đồ uống này làm tăng bài tiết canxi, giảm khả năng hấp thu khoáng chất của xương, lâu dài dẫn đến giảm mật độ xương.
- Ngủ nghỉ không điều độ, căng thẳng kéo dài: Stress làm rối loạn nội tiết tố, gián tiếp ảnh hưởng đến chuyển hóa canxi và quá trình phục hồi tổn thương của xương.
Cân nặng và thể trạng
Trọng lượng cơ thể cũng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe xương.
- Thiếu cân: Người quá gầy, chỉ số BMI thấp thường có mật độ xương thấp do thiếu áp lực cơ học kích thích xương phát triển. Nguy cơ loãng xương và gãy xương cao hơn mức bình thường.
- Thừa cân, béo phì: Tuy mang lại lợi ích tăng tải cho xương, nhưng nếu vượt quá mức, áp lực lớn lên khớp sẽ làm tăng nguy cơ thoái hóa khớp, đau nhức và giảm vận động.
Thuốc và bệnh lý mạn tính
Nhiều loại thuốc và bệnh mạn tính ảnh hưởng xấu tới xương, thường bị bỏ qua.
- Thuốc corticoid: Sử dụng dài ngày dễ gây giảm tạo xương, tăng hủy xương, giảm hấp thu canxi và dẫn đến loãng xương, gãy xương tự phát.
- Các bệnh mạn tính: Bệnh thận, gan, nội tiết (tiểu đường, tuyến giáp), các rối loạn tiêu hóa (cắt dạ dày, viêm ruột…) làm giảm hấp thu và chuyển hóa canxi, vitamin D.
- Thuốc chống động kinh, thuốc chống đông: Có thể ảnh hưởng đến chuyển hóa vitamin D, gây giảm mật độ xương nếu sử dụng lâu dài.
Yếu tố môi trường
Môi trường sống cũng góp phần không nhỏ vào sức khỏe xương.
- Thiếu ánh sáng mặt trời: Ánh nắng là nguồn cung cấp vitamin D tự nhiên cho cơ thể. Nếu sống trong môi trường thiếu sáng, ít ra ngoài, quá trình tổng hợp vitamin D bị hạn chế, giảm hấp thu canxi cho xương.
- Ô nhiễm, hóa chất, kim loại nặng: Tiếp xúc lâu dài với hóa chất độc hại, kim loại nặng (chì, cadmium…) có thể gây tổn thương các cơ quan chuyển hóa, gián tiếp ảnh hưởng đến quá trình tạo xương.
- Lối sống trong nhà, ít tiếp xúc tự nhiên: Khi môi trường sống quá “kín” (ngồi điều hòa liên tục, không ra ngoài trời), nguy cơ thiếu vitamin D và mắc bệnh lý xương khớp gia tăng.
Cách bảo vệ và duy trì sức khỏe xương
Để bảo vệ và duy trì xương chắc khỏe, bạn cần xây dựng những thói quen tốt sau:
- Chế độ ăn uống hợp lý: Đảm bảo bổ sung đủ canxi (sữa, phô mai, cá nhỏ ăn cả xương, đậu nành, rau xanh…), vitamin D (trứng, cá hồi, gan cá, tắm nắng), protein, các loại khoáng chất và vitamin khác như photpho, magie, kẽm, vitamin K.
- Vận động thể chất thường xuyên: Nên tập luyện các môn có tác động lên xương như đi bộ, chạy bộ, bơi lội, yoga, tập kháng lực (dùng tạ nhẹ). Tập đều đặn giúp tăng cường mật độ xương và sức mạnh toàn thân.
- Hạn chế các thói quen xấu: Giảm uống rượu, bỏ hút thuốc lá, hạn chế cà phê, nước ngọt có gas, ăn mặn.
- Kiểm tra sức khỏe định kỳ: Đặc biệt chú ý đo mật độ xương đối với phụ nữ sau mãn kinh, người cao tuổi hoặc những người có nguy cơ cao mắc bệnh lý xương khớp.
- Tiếp xúc ánh nắng sáng sớm: Dành 10–15 phút mỗi ngày tiếp xúc ánh nắng buổi sáng để cơ thể tổng hợp đủ vitamin D, hỗ trợ quá trình hấp thu canxi tối ưu.
Kết luận
Sức khỏe xương không chỉ phụ thuộc vào một yếu tố đơn lẻ mà là sự phối hợp của dinh dưỡng, nội tiết, lối sống, tuổi tác, di truyền và môi trường sống. Mỗi người cần chủ động điều chỉnh chế độ ăn uống, tăng cường vận động, hạn chế thói quen xấu và thăm khám định kỳ để bảo vệ xương chắc khỏe từ sớm. Việc chăm sóc xương đúng cách không chỉ giúp phòng ngừa loãng xương, gãy xương mà còn nâng cao chất lượng cuộc sống, duy trì sự dẻo dai, linh hoạt cho cơ thể trong suốt cuộc đời.
