Bàn chân là nền tảng quan trọng giúp nâng đỡ cơ thể, giữ thăng bằng và hấp thụ chấn động khi chúng ta vận động. Một trong những bất thường khá phổ biến của cấu trúc bàn chân là bàn chân bẹt. Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến dáng đi mà còn tiềm ẩn nhiều nguy cơ về cơ xương khớp nếu không được nhận biết và điều trị đúng cách.
Bàn chân bẹt là gì?
Bàn chân bẹt (tiếng Anh: flat feet hoặc pes planus) là tình trạng lòng bàn chân bị mất hoặc giảm vòm cong sinh lý, khiến gần như toàn bộ mặt dưới bàn chân tiếp xúc với mặt phẳng khi đứng. Ở người bình thường, bàn chân có một vòm dọc phía trong giúp phân tán lực khi bước đi và nâng đỡ trọng lượng cơ thể. Khi vòm này bị sụp hoặc không hình thành, bàn chân trở nên “phẳng” hơn bình thường.
Không phải tất cả các trường hợp bàn chân bẹt đều là bệnh lý. Ở trẻ nhỏ, bàn chân bẹt sinh lý khá phổ biến do lớp mỡ dưới da dày hoặc cấu trúc xương – dây chằng chưa phát triển hoàn thiện. Tuy nhiên, nếu tình trạng này kéo dài hoặc xuất hiện các triệu chứng đau, biến dạng, cần nghĩ đến bàn chân bẹt bệnh lý.
Các dạng bàn chân bẹt
Bàn chân bẹt có thể được chia thành nhiều dạng khác nhau tùy theo đặc điểm cấu trúc và mức độ di động của vòm chân:
- Bàn chân bẹt mềm (Flexible flatfoot): Vòm chân chỉ mất khi đứng, nhưng sẽ xuất hiện lại khi ngồi hoặc kiễng chân. Thường gặp ở trẻ em và đa số sẽ cải thiện khi trẻ lớn lên.
- Bàn chân bẹt cứng (Rigid flatfoot): Vòm chân mất hoàn toàn, kể cả khi ngồi, đứng hay kiễng chân. Dạng này hiếm gặp hơn, có thể liên quan đến bất thường xương khớp hoặc bệnh lý thần kinh – cơ.
- Bàn chân bẹt một bên – hai bên: Một số trường hợp chỉ xuất hiện ở một bàn chân, số còn lại xuất hiện ở cả hai bên.
- Bàn chân bẹt mắc phải ở người lớn: Phổ biến nhất là do viêm gân chày sau, thường gặp ở nữ giới lớn tuổi, người thừa cân hoặc từng bị chấn thương vùng cổ chân.
Nguyên nhân gây bàn chân bẹt
Bàn chân bẹt có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm:
- Bẩm sinh: Một số trẻ sinh ra đã có dây chằng lỏng, cơ yếu hoặc bất thường cấu trúc xương dẫn đến bàn chân bẹt.
- Dây chằng lỏng, cơ yếu: Sự yếu kém của các cơ và dây chằng nâng đỡ vòm bàn chân làm vòm dễ bị sụp xuống, nhất là khi vận động hoặc mang vác nặng.
- Thừa cân, béo phì: Trọng lượng cơ thể quá lớn gây áp lực lên bàn chân, làm vòm bàn chân dễ bị sụp.
- Chấn thương: Gãy xương, bong gân hoặc các chấn thương vùng cổ chân – bàn chân có thể làm tổn thương cấu trúc nâng đỡ vòm chân.
- Viêm hoặc đứt gân chày sau: Gân chày sau là thành phần chủ lực tạo nên vòm trong của bàn chân. Khi gân này bị tổn thương, vòm chân dễ bị sụp xuống và gây bàn chân bẹt mắc phải ở người lớn.
- Bệnh lý thần kinh – cơ: Một số bệnh như bại não, loạn dưỡng cơ, bệnh lý thần kinh ngoại biên… có thể gây yếu cơ và dẫn đến bàn chân bẹt.
- Mang giày dép không phù hợp: Mang giày dép quá chật, quá mềm hoặc thiếu nâng đỡ lâu ngày cũng là yếu tố góp phần hình thành bàn chân bẹt.
Triệu chứng nhận biết bàn chân bẹt
Nhiều người bị bàn chân bẹt không có triệu chứng rõ ràng và chỉ tình cờ phát hiện khi đi kiểm tra sức khỏe. Tuy nhiên, ở một số trường hợp, các biểu hiện sau có thể gặp:
- Lòng bàn chân phẳng: Khi đứng thẳng, toàn bộ hoặc gần như toàn bộ lòng bàn chân tiếp xúc với mặt đất, không có khe cong ở phía trong.
- Gót chân xoay vào trong: Quan sát từ phía sau, gót chân có xu hướng đổ vào trong nhiều hơn bình thường.
- Đau lòng bàn chân, đau gót: Đặc biệt là khi phải đi lại nhiều, đứng lâu hoặc vận động thể thao.
- Mỏi chân: Người bệnh thường cảm thấy mỏi nhanh khi đi bộ hoặc đứng lâu, phải nghỉ ngơi mới đỡ.
- Đau lan lên mắt cá, cẳng chân, gối, hông hoặc lưng: Nếu bàn chân bẹt kéo dài có thể làm lệch trục chân, tăng áp lực lên các khớp khác.
- Dáng đi bất thường: Một số trẻ bị bàn chân bẹt nặng có thể có dáng đi vụng về, dễ vấp ngã.
- Giày dép bị mòn lệch: Mòn nhiều ở phía trong gót hoặc cạnh bàn chân là dấu hiệu thường gặp.
Bàn chân bẹt có chữa được không?
Bàn chân bẹt có chữa được hay không còn tùy vào độ tuổi, mức độ và nguyên nhân gây ra. Tuy nhiên, đa số trường hợp đều có thể cải thiện triệu chứng và giúp người bệnh đi lại, vận động bình thường hơn.
- Ở trẻ nhỏ: Đa phần bàn chân bẹt là sinh lý, không gây đau và sẽ tự cải thiện khi trẻ lớn lên (trên 6 tuổi) do cơ – dây chằng phát triển. Chỉ cần theo dõi, hướng dẫn trẻ đi giày phù hợp và tập các bài vận động.
- Ở người lớn: Nếu bàn chân bẹt mềm, chưa gây biến dạng nặng, hoàn toàn có thể cải thiện triệu chứng và phục hồi một phần vòm chân thông qua tập luyện, mang đế chỉnh hình, vật lý trị liệu. Những trường hợp nặng, vòm chân đã sụp hoàn toàn, xuất hiện đau nhiều hoặc biến dạng cố định, phẫu thuật có thể được xem xét để chỉnh trục bàn chân, tái tạo gân.
Không phải lúc nào cũng bắt buộc phục hồi vòm chân hoàn hảo mà quan trọng nhất là giảm đau, phục hồi chức năng vận động, ngăn ngừa các biến chứng về khớp gối, hông và cột sống.
Chẩn đoán bàn chân bẹt
Việc chẩn đoán bàn chân bẹt khá đơn giản, chủ yếu dựa vào khám lâm sàng. Bác sĩ sẽ quan sát dáng đứng, dáng đi, kiểm tra vòm bàn chân ở các tư thế khác nhau:
- Khám lâm sàng: Đánh giá vòm chân khi đứng, khi kiễng gót hoặc khi ngồi. Quan sát sự di động của bàn chân và gót chân.
- Kiểm tra dấu hiệu đau: Ấn vào các điểm bám gân, đánh giá sự linh hoạt của khớp bàn chân, phát hiện điểm đau hoặc biến dạng.
- Chẩn đoán hình ảnh:
- X-quang: Giúp phát hiện bất thường xương khớp, độ sụp của vòm chân.
- Siêu âm: Đánh giá tình trạng gân chày sau.
- MRI: Được chỉ định khi nghi ngờ tổn thương gân hoặc các cấu trúc phức tạp khác.
- Đánh giá dáng đi (gait analysis): Phân tích lực tác động và phân bổ áp lực trên lòng bàn chân trong lúc di chuyển.
Các phương pháp điều trị bàn chân bẹt
Điều trị không phẫu thuật (áp dụng cho đa số trường hợp)
- Bài tập phục hồi vòm chân: Các bài tập kéo giãn và tăng cường cơ gân chày sau, cơ gan chân, ngón chân (như nhón chân, cuộn khăn, đi trên cạnh ngoài bàn chân…) giúp nâng đỡ vòm chân tự nhiên.
- Mang giày chỉnh hình, đế hỗ trợ vòm (orthotics): Đế chỉnh hình được thiết kế riêng sẽ hỗ trợ vòm chân, phân bổ lại lực, giảm đau và ngăn biến dạng tiến triển.
- Vật lý trị liệu: Bao gồm hướng dẫn tập luyện, xoa bóp cơ – gân, chườm lạnh giảm đau, điện xung, siêu âm trị liệu.
- Giảm cân: Nếu thừa cân, giảm trọng lượng sẽ giúp giảm áp lực lên bàn chân.
- Chỉnh tư thế đi, đứng: Tư vấn và rèn luyện thói quen đi bộ, chạy, đứng đúng cách.
- Thuốc giảm đau: Sử dụng trong các đợt đau nhiều, thường phối hợp với các phương pháp trên.
Điều trị phẫu thuật
Phẫu thuật được chỉnh định khi đã điều trị bảo tồn tích cực nhưng không hiệu quả, đau kéo dài ảnh hưởng sinh hoạt. Bàn chân bẹt cứng, biến dạng nhiều, có kèm tổn thương gân chày sau nặng hoặc bất thường cấu trúc xương
Các phương pháp gồm: Tái tạo hoặc chuyển gân chày sau, cắt xương chỉnh trục bàn chân hoặc hợp nhất khớp (arthrodesis) ở trường hợp dị dạng nặng, không thể bảo tồn
Bàn chân bẹt ở trẻ em
Bàn chân bẹt sinh lý ở trẻ dưới 6 tuổi là hoàn toàn bình thường do cấu trúc xương, cơ, dây chằng chưa phát triển hoàn thiện. Tuy nhiên, phụ huynh cần lưu ý:
- Nếu trẻ lớn hơn 6 tuổi vẫn còn bàn chân bẹt, đặc biệt kèm theo đau, dáng đi bất thường, vấp ngã nhiều hoặc bàn chân cứng, cần đưa trẻ đi khám chuyên khoa cơ xương khớp để được đánh giá và tư vấn cụ thể.
- Hầu hết trường hợp ở trẻ có thể cải thiện bằng các bài tập đơn giản, chọn giày phù hợp, tránh để trẻ đứng hoặc đi lâu trên mặt phẳng cứng.
- Chỉ một tỷ lệ rất nhỏ cần can thiệp y tế hoặc phẫu thuật.
Cách phòng ngừa và chăm sóc bàn chân bẹt
- Chọn giày dép phù hợp: Giày có đế cứng vừa phải, hỗ trợ tốt cho vòm chân, tránh mang dép quá mềm hoặc thiếu nâng đỡ.
- Duy trì cân nặng lý tưởng: Kiểm soát cân nặng giúp giảm áp lực lên bàn chân.
- Tập luyện tăng sức mạnh bàn chân – cổ chân: Thực hiện các bài tập đơn giản hằng ngày như nhón gót, đi bằng cạnh ngoài bàn chân, cuộn khăn bằng ngón chân…
- Tránh đứng hoặc đi bộ quá lâu trên mặt phẳng cứng: Nếu phải đứng lâu, nên thỉnh thoảng thay đổi tư thế, đi lại nhẹ nhàng.
- Theo dõi và kiểm tra bàn chân định kỳ: Đặc biệt ở trẻ nhỏ, phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường để can thiệp kịp thời.
Kết luận
Bàn chân bẹt là một tình trạng khá phổ biến và đa số có thể kiểm soát tốt nếu được phát hiện sớm và điều trị đúng cách. Việc chăm sóc, tập luyện thường xuyên, lựa chọn giày dép phù hợp và theo dõi sát sao sức khỏe bàn chân là chìa khóa giúp bảo vệ chức năng vận động, phòng tránh các biến chứng về xương khớp trong tương lai. Khi có bất cứ dấu hiệu bất thường nào, đừng ngần ngại đến với Phòng khám Cơ Xương Khớp Cao Khang để được tư vấn và điều trị kịp thời.
